O ρόλος του πατέρα στα παιδικά λογοτεχνικά κείμενα

Πατέρας, πατρική φιγούρα, πατρικό πρότυπο, έννοιες που περιστρέφονται από έναν βασικό πυρήνα, αυτόν της πατρότητας.

Ρόλοι αμέτρητοι αυτοί του πατέρα, μέσα σε λογοτεχνήματα, μύθους και παραμύθια.

Από την αρχαία Ελλάδα σωσμένες τραγωδίες, κωμωδίες, μύθοι, ιστορίες, διηγήσεις, πραγματικά γεγονότα (Αιγέας-Θησέας, Ιφιγένεια εν Αυλίδει/Αγαμέμνονας-Ιφιγένεια, Ομήρου Ιλιάδα/Πρίαμος-Έκτορας)

Απ’ την ευρωπαϊκή διανόηση, φιλοσοφία, ποίηση και λογοτεχνία, ο ρόλος του πατέρα και η επίδρασή του στην παιδική ψυχή αλλάζει προσωπεία, χαρακτήρα και διάθεση για να μας προβληματίσει και εν τέλει να μας διδάξει (Βασιλιάς Ληρ-Σαίξπηρ, Αδερφοί Καραμαζώφ-Ντοστογιέφσκι)

Στην σύγχρονη λογοτεχνία αλλάζει η περιγραφή, αλλάζουν τα δεδομένα-κοινωνικά, εργασιακά και πολιτισμικά-ο πατέρας γίνεται άλλοτε από ανύπαρκτος έως υπερπροστατευτικός και από άκριτα δοτικός έως ελάχιστα επαρκής στην διαπαιδαγωγική του ικανότητα και προσφορά.

Η πατρότητα χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο ιδιοτήτων συμπεριφοράς που συνήθως ένας άντρας εγγενώς εκδηλώνει.

Η ταύτιση αρσενικού και πατρικού προτύπου φαίνεται τις περισσότερες φορές να συμβαδίζει με την εκδήλωση της φύσης.

Είναι ζήτημα αγωγής ή κληρονομημένης πληροφορίας ή συνδυασμός και των δύο;

Σίγουρα υπάρχουν υγιείς εκδηλώσεις πατρότητας όπως και εκδηλώσεις που είναι ελλιπείς, ανεπαρκείς έως και αρρωστημένες. Εξ’ άλλου έχει απ’ την ζωή την ίδια αποδειχθεί, πως οι γονεϊκοί ρόλοι συχνά εναλλάσσονται και τα όρια μεταξύ πατρότητας και μητρότητας μπορούν εύκολα να μετατοπισθούν ή να ανατραπούν.

Έτσι μία μητέρα μπορεί να ανταποκριθεί στο μέγιστο δυνατόν στο ελλιπές πατρικό χρέος και ένας άντρας να υποκαταστήσει στο βαθμό που του επιτρέπεται την έλλειψη της μητέρας.

Σίγουρα ένας “καλός πατέρας” είναι πιο αποτελεσματικός στον μητρικό του ρόλο από μια “κακή” μητέρα και το αντίστροφο.

Τα τελευταία χρόνια όλο και πιο συχνά συναντάμε οικογένειες που βρίσκονται σε χωρισμό ή έχουν πάρει διαζύγιο. 

Πολλά λογοτεχνικά κείμενα ειδικά στην σύγχρονη ξένη λογοτεχνία καταπιάνονται με το ευαίσθητο αυτό για τα παιδιά θέμα. Μέσα στα περισσότερα, προκύπτει ένα συμπέρασμα. Πως σε καμία περίπτωση οι διαζευγμένοι σύζυγοι δεν πρέπει να παύουν να είναι γονείς. Υπάρχουν ακόμα και “οικογένειες” χωρίς τους φυσικούς γονείς (παιδιά ορφανά-υιοθετημένα παιδιά). 

Γονείς και παιδιά έρχονται αντιμέτωποι με καινούργιες απαιτήσεις. Η δομή της οικογένειας αλλάζει.

Οι ρόλοι επιβαρύνονται ή υπολειτουργούν. (Σταχομαζώχτρα-Αλ. Παπαδιαμάντης, Πρίγκιπας και φτωχός-Κάρολος Ντίκενς)

Τα παιδιά θα αναζητήσουν το πρότυπο του πατέρα είτε στον δάσκαλο που θα τα εμπνεύσει, θα τα αγαπήσει και θα τα κάνει να νιώσουν άξια και δημιουργικά, είτε στον θείο που θα αναπληρώσει τον πατέρα που λείπει, είτε στον ενήλικα φίλο που θα λειτουργήσει σαν πρότυπο μίμησης ξυπνώντας μέσα του κρυμμένες κλίσεις και ενδιαφέροντα ( π.χ. μουσική, σκάκι, παιχνίδια, γνώσεις κ.τ.λ. )

Σε καμμία όμως περίπτωση ο “νέος πατέρας” δεν λειτουργεί αποτελεσματικά, αν λείπει η βασική προϋπόθεση που είναι η κινητήρια δύναμη της αγάπης.

Σε πολλά παραμύθια και λογοτεχνήματα για παιδιά, φαίνεται αυτή η έλλειψη αγάπης, ώστε η υπόθεση και εξέλιξη του έργου να γίνεται περιπετειώδης (Χωρίς οικογένεια-Μαλό Εκτώρ, Όλιβερ Τουίστ-Κ. Ντίκενς, Το κορίτσι με τα σπίρτα-Χ.Κ.΄Αντερσεν κ.ά. )

Είναι γενικά παραδεκτό πως ένα υγιές πατρικό πρότυπο θα χαρακτηριζόταν από ωριμότητα, πληρότητα, προστατευτικότητα, υπευθυνότητα, δικαιοσύνη, αποδοχή, αφοσίωση, μοίρασμα χρόνου, υπομονή, τρυφερότητα, αυτοθυσία και ένα πλήθος άλλων γνωρισμάτων και εκδηλώσεων του ανθρώπινου χαρακτήρα.

Όμως πιο σωστή είναι η πατρική και γενικότερα γονεϊκή επίδραση πάνω στα παιδιά, αν ο προστατευτισμός εκδηλώνεται έτσι ώστε να αφήνει στα παιδιά περιθώριο για να αναπτύξουν αυτοπεποίθηση, η αποδοχή να εκφράζεται με μέτρο και απέριττη ενθάρρυνση, η αφοσίωση και το μοίρασμα χρόνου με φειδώ όπως και η τρυφερότητα το ίδιο.

Μιλάμε για πληρότητα χαρακτήρα και ωριμότητα, γνωρίσματα που σπάνια οι άνθρωποι κατακτούν προτού γίνουν γονείς. Στην λογοτεχνία για παιδιά μα και για ενήλικες, την ισορροπία μεταξύ επιθυμητού και πραγματικού στην εκδήλωση ώριμης πατρικής συμπεριφοράς, τις περισσότερες φορές την συναντούμε διαταραγμένη από λίγο έως πάρα πολύ.

Σπάνια, σύγχρονα λογοτεχνικά βιβλία και θεατρικά έργα ξετυλίγουντέλειους πατρικούς χαρακτήρες και πρότυπα. Το ζητούμενο όμως μέσα από την ανάγνωση λογοτεχνημάτων από παιδιά αλλά και μεγάλους δεν είναι η ωραιοποίηση υπαρκτών καταστάσεων και γεγονότων αλλά η εις βάθος ενδοσκόπηση ανθρώπινων χαρακτήρων με σκοπό το ψυχικό μοίρασμα, την ενσυναίσθηση, την επικοινωνία και τέλος τηνψυχαγωγία.

Γινόμαστε κοινωνοί στο έργο του λογοτέχνη και άλλοτε διδασκόμαστε, άλλοτε λυτρωνόμαστε. Άλλοτε παρηγορούμαστε και χαιρόμαστε, και άλλοτε λυπόμαστε. Και χαρακτήρα συνετό δεν πλάθουμε μέσα από συσσώρευση πληροφοριών και γνώσεων ή μέσα από ένα στείρο διδακτισμό μα μέσα απ’ την καλλιέργεια και αγωγή της ψυχής.

Ψυχαγωγώ σημαίνει πως οδηγώ την ψυχή από μία πρότερη κατάσταση σε κάτι ανώτερο, σημαίνει πως  ανοίγω τα μάτια της ψυχής σε μία άλλη θέα που της δίνει χαρά αλλά και την μορφώνει. ( ψυχαγωγώ = άγω την ψυχή , μόρφωση = δίνω σε κάτι μορφή, αποκαλύπτω την αλήθεια )

Δίνουμε καθημερινά εξετάσεις από μικρά παιδιά σε γνώσεις που πολλές φορές αποδείχθηκαν περιττές.

Ποτέ η πολιτεία με θεσμούς δεν όρισε διαδικασίες που να κρίνουν πότε ένας άντρας ή μία γυναίκα μπορεί να γίνει και σωστός γονέας.

Γεννώ

Ολοκληρώνομαι

Νοιάζομαι

Ευθύνομαι

Αγαπώ

Στηρίζω

Στα σύγχρονα λογοτεχνήματα οι μπαμπάδες φαίνεται πως αναλαμβάνουν πολλές φορές ρόλους που παλαιότερα είθισται να ανήκουν στις μητέρες.

Κάνουν μπάνιο τα παιδιά τους, τα αλλάζουν, τα ντύνουν, τα πάνε βόλτα, τα ψυχαγωγούν διαβάζοντάς τους ιστορίες και παραμύθια.

Παρόλο όμως που ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο ενεργοί στο οικογενειακό σκηνικό, πολλοί μπαμπάδες νιώθουν μπερδεμένοι ίσως γιατί μέχρι πρότινος να αποτελούσαν την δεσποτικά πατριαρχική φιγούρα, την προσωποποίηση της δύναμης ενώ τώρα βλέπουν πως αυτό σιγά σιγά υποχωρεί μπαίνοντας σε περιοχές, μέχρι πρόσφατα αυστηρά μητρικής αρμοδιότητας.

Το να γράφει κανείς λογοτεχνία και ειδικά λογοτεχνία για παιδιά, πιστεύω ότι επωμίζεται μία ξεχωριστή ευθύνη που του δίνει παράλληλα την δυνατότητα και την υποχρέωση να είναι πιο τίμιος, πιο ειλικρινής, πιο συνετός, πιο “ψαγμένος” και υπεύθυνος στον κόσμο από οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα στη ζωή του.

Στη ζωή, μπορεί κάποιος να λέει κάποια ψεματάκια, να κάνει τον αδιάφορο ή να θέλει να εθελοτυφλεί ή ακόμα να φανατίζεται από αδυναμία.

Αλλά ο γραπτός λόγος δεν έχει αυτό το δικαίωμα. Κατ’ αυτήν την έννοια, αυτός που γράφει με ειλικρίνεια και κατάθεση ψυχής και μάλιστα για ένα θέμα όπως η οικογένεια και οι γονεϊκοί ρόλοι βελτιώνεται και ο ίδιος σαν γονέας και σαν συνάνθρωπος ευρύτερα, αφού η εκδήλωση αγάπης προς το παιδί μας δεν έχει κατά την γνώμη μου τόση σημασία όταν είναι κοντόφθαλμη και δεν εκδηλώνεται ευρύτερα και προς όλα τα παιδιάιδιαίτερα όταν η ενασχόληση ή το επάγγελμά του έχει να κάνει με παιδιά (δάσκαλος, παιδίατρος, κοινωνικός λειτουργός, καλλιτέχνης, ψυχολόγος κ.ά.).

Σωστός πατέρας είναι πριν και πάνω απ’ όλα σωστός παιδαγωγός… και σωστός λογοτέχνης θα έλεγα, πως είναι κι εκείνος πριν και πάνω απ’ όλα σωστός παιδαγωγός, αν ήδη δεν έχει γίνει πατέρας… έχουμε υποχρέωση σαν ώριμοι ενήλικες και μελλοντικοί γονείς να ξέρουμε τον εαυτό μας, για να διαμορφώνουμε σωστά τις ανάγκες, τα όριά και τις υποχρεώσεις μας.

Τα παιδιά έχουν ανάγκη από την υπευθυνότητα και την αγάπη μας…μα πάνω απ’ όλα το δεύτερο.

Γράφει ο Γιώργος Λαπαδάκης – δάσκαλος & συγγραφέας μουσικών παραμυθιών

Πηγή